Roli i aleancës së NATO-s në kontrollin e armatimit pas agresionit Rus në Ukrainë: Analizë kritike e efikasitetit dhe kufizimeve

Nga Admin7 Me Oct 8, 2025

Prof. Dr. Muhamet Racaj
Universiteti “Nënë Tereza”, Shkup

Abstrakt

Ky studim analizon rolin e Aleancës së Veriut Atlantik (NATO) në kontrollin e armatimit në Evropë, duke u fokusuar veçanërisht në periudhën pas agresionit rus ndaj Ukrainës. Metodologjia përfshin analizën kritike të politikave, mekanizmave ligjorë dhe praktikave të NATO-s në kontekstin e marrëveshjeve si CFE dhe “Qielli i Hapur”. Gjetjet tregojnë se, përkundër aspiratave për stabilitet dhe transparencë, NATO lehtësoi çarmatimin e vendeve kryesore të Bashkimit Evropian, duke krijuar boshllëqe strategjike që Rusia shfrytëzoi në mënyrë agresive. Studimi përfundon se nevojitet një reformim i menjëhershëm i politikës së kontrollit të armatimit, me fokus në forcimin e mbrojtjes kolektive dhe përshtatjen ndaj sfidave të reja gjeostrategjike.

Fjalë kyçe: NATO, kontrolli i armatimit, çarmatimi, agresioni rus, siguria evropiane, Marrëveshja për Forcat Konvencionale në Evropë, Ukraina.

Hyrje

Arkitektura e sigurisë së Evropës dhe e hapësirës euroatlantike është historikisht e ndërtuar mbi konceptin e kontrollit të armatimit si një mjet për ruajtjen e stabilitetit dhe uljen e rrezikut të konfliktit të armatosur. Pas Luftës së Ftohtë, NATO mbajti një rol qendror në zhvillimin dhe zbatimin e marrëveshjeve si Marrëveshja për Forcat Konvencionale në Evropë (CFE), Dokumentet e Vjenës dhe Marrëveshja e “Qielli i Hapur” që kishin për qëllim reduktimin e armëve dhe ndërtimin e besimit midis Lindjes dhe Perëndimit¹². Megjithatë, mes viteve 2014 dhe 2022, agresionet e Federatës Ruse ndaj Ukrainës shfaqën dobësitë e qarta të këtij sistemi dhe efektivitetit të kontrollit të armatimit.Problemi qendror i studimit është efikasiteti dhe kufizimet e NATO-s në përcaktimin dhe zbatimin e politikave të kontrollit të armatimit në një kontekst ku partneri kryesor (Rusia) fitoi mundësi për të rritur kapacitetet ushtarake përkundër marrëveshjeve ndërkombëtare. Qëllimi është të analizohen faktorët që çuan në lehtësimin e çarmatimit të anëtarëve kryesorë të Bashkimit Evropian dhe pasojat që ky fakti krijoi për stabilitetin euroatlantik.Ky hulumtim ofron një perspektivë të re, bazuar në burimet zyrtare dhe literaturën akademike, duke kontribuar në debatet për nevojën e reformimit të politikave të kontrollit të armatimit në NATO dhe Evropë.

Pjesa Kryesore

1. Politika e Çarmatimit në NATO: Nga Idealizmi në Realpolitik

Në vitet pas Luftës së Ftohtë NATO promovoi një politikë të fuqishme çarmatimi dhe reduktimi të kapaciteteve konvencionale të vendeve anëtare, me qëllim ruajtjen e stabilitetit përmes marrëveshjeve multilaterale si CFE dhe “Qielli i Hapur”¹³. Kjo politikë, pasuar me ulje të buxheteve dhe reduktim të forcave ushtarake, synonte të eliminonte garën armësh dhe të krijonte një ambient të besueshëm për siguri reciproke.Në praktikë, ky model rezultoi në dobësimin e kapaciteteve të mbrojtjes konvencionale për shumicën e vendeve të Bashkimit Evropian, përfshirë Gjermaninë, Italinë dhe vendet nordike, të cilat u orientuan drejt sigurisë mbështetur kryesisht në kapacitetin amerikan për mbulesë strategjike¹³. Kjo krijoi një varësi të theksuar dhe boshllëk të fuqisë mbrojtëse lokale, duke e bërë Bashkimin Evropian vulnerabël përballë agresionit të papritur rus.

2. Marrëveshja CFE dhe Erozioni i Baraspeshës së Forcave

Marrëveshja për Forcat Konvencionale në Evropë, nënshkruar në vitin 1990, ishte një gur themeli për stabilitetin ushtarak të kontinentit, duke kufizuar kategoritë kryesore të armatimit dhe vendosur protokole verifikimi të detyrueshme për të gjitha palët¹². Megjithatë, pezullimi i pjesëmarrjes së Rusisë në këtë marrëveshje në vitin 2007 dhe tërheqja e saj zyrtare më 2023 vihen si pika kryesore që shënuan dështimin e sistemit të kontrollit të armatimit në formatin ekzistues¹⁷.Ky zhvillim përkthehet në kolapsin e arkitekturës së stabilitetit evropian, duke i hapur gjithashtu rrugë për rritjen e arsenalit dhe prezencës ushtarake ruse në rajon, duke thelluar hendekun ushtrarak midis Lindjes dhe Perëndimit¹⁷.

3. Verifikimi, Transparenca dhe Realiteti i Ri

NATO ndërtoi një strukturë të gjithanshme verifikimi dhe mbikëqyrjeje të marrëveshjeve për kontrollin e armatimit, përmes Komitetit Koordinues të Verifikimit dhe procedurave të inspektimeve multinacionale¹⁵. Sidoqoftë, pasi Rusia filloi të anashkalojë ose hiqte dorë nga angazhimet në marrëveshjet kyçe, këto mekanizma humbën aktualitetin dhe efektivitetin.Për më tepër, me kalimin e kohës, Marrëveshja e Vjenës mbeti kryesisht formale dhe e kufizuar në shërbim të shkëmbimit të informacionit vullnetar, pa mekanizma të detyrueshëm, gjë që dëshmoi dobësinë përballë tensioneve që thelloheshin në terren¹¹.

4. Çarmatimi i BE-së dhe Pasojat Strategjike

Në këtë proces, NATO lejoi vijimin e çarmatimit të vendeve kryesore të BE-së, duke interpretuar reduktimet si pjesë të strategjisë së stabilitetit të përgjithshëm. Megjithatë, kjo solli një dobësim të kapaciteteve kombëtare konvencionale, duke krijuar varësi strategjike nga kapacitetet amerikane dhe duke ekspozuar Evropën ndaj kërcënimit rus¹³.Ky dobësim strategjik u reflektua veçanërisht në vonesën në reagimin ndaj agresionit rus në Ukrainë, si dhe në sfidat për vendosjen e një pozicioni, gatishmëria dhe kapaciteti ushtarak anëtarët e NATO-s që te jenë më efektivë dhe të menjëhershme gjatë krizave të fundit¹⁶,për të mbrojtur anëtarët e saj në rast të sulmit ose krize.

5. Dështimi i Paradigmës së “Transparencës Reciproke”

Paradigma që kontrolli i armatimit funksionon përmes transparencës vullnetare ndërmjet palëve obliguese dështoi emocionalisht nga momenti kur Rusia ndërmori aksione të hapura ushtarake të paligjshme në gusht 2008 në Gjeorgji dhe në 2014 e më pas në Ukrainë¹³.NATO vijoi të operojë mbi mekanizma dhe politike që nuk ishin më në harmoni me realitetin e ri ushtarak dhe politiko-strategjik, duke shmangur ndryshimet rrënjësore që kërkoheshin për mbrojtjen aktive të hapësirës euroatlantike²⁰.

6. Nevoja për Rishikim të Arkitekturës së Kontrollit

Eksperienca e fundit tregon urgjencën e reformimit të politikave të kontrollit të armatimit me disa elemente kryesore:
● kthimin e orientimit drejt forcimit të kapaciteteve mbrojtëse konvencionale,
● përdorim intensiv i teknologjive për monitorim dhe verifikim, si dhe
● rritjen e pavarësisë ushtarake evropiane përveç mbështetjes nga SHBA¹³¹⁷.
Ky riformatim është jetik për parandalimin e eskalimeve të mëtejshme dhe ruajtjen e stabilitetit strategjik të kontinentit, duke shmangur përsëritjen e boshllëqeve që çuan në krizën ukrainase.

7. Perspektivat për Kontrollin e Armatimit në Shekullin 21

Në sfondin e teknologjive të ndryshme ushtarake si armët autonome, sulmet kibernetike dhe përdorimi i dronëve, NATO duhet të zgjerojë konceptin e kontrollit të armatimit në një fushë më të gjerë, përfituesit kryesorë të së cilës janë siguria kolektive, besimi dhe funksioni i politikave mbrojtëse të përbashkëta³.

Përfundim

Ky studim evidenton se politika e kontrollit të armatimit e NATO-s në periudhën e pas Luftës së Ftohtë, e cila bazonte stabilitetin në çarmatimin e vendeve anëtare kryesore të BE-së, nuk ishte e përshtatshme për sfidat që solli agresioni rus ndaj Ukrainës. Dobësimi i kapaciteteve konvencionale dhe varësia nga ndihma amerikane lehtësuan presionin ushtarak rus në skenën evropiane.Në këtë kuadër, është e domosdoshme që NATO të ndërmarrë një reformim rrënjësor të politikave të kontrollit të armatimit, duke rikthyer theksin te mbrojtja kolektive mbështetur në kapacitete të forta kombëtare dhe një sistem verifikimi bashkëkohor dhe efektiv.

Rekomandohet:
● Rritje e investimeve në kapacitetet konvencionale të vendeve anëtare të BE-së.
● Formësim i mekanizmave të verifikimit që përdorin teknologji moderne dhe inteligjencë të avancuar.
● Përfshirje aktive e të gjitha shteteve të hapësirës euroatlantike në sistemin e ri të kontrollit.
● Balancim midis politikave të çarmatimit dhe nevojës për aftësi mbrojtëse dhe parandalimë.

Këto hapa janë të domosdoshëm për rikthimin e sigurisë së qëndrueshme dhe stabilitetit në Evropë, përballë sfidave të reja globale dhe rajonale.

Literatura e shfrytëzuar:

¹ Marrëveshja për Forcat Konvencionale në Evropë (CFE), Paris, 1990.
² Dokumentet e Vjenës 1990, 1992, 1994, OSCE.
³ Marrëveshja e “Qielli i Hapur”, Helsinki, 1992.
⁴ NATO. The Alliance’s Comparative Concept for Arms Control and Disarmament. Brussels, 1989.
⁵ Roberts, A. Arms Control and Stability in Europe after the Cold War, International Affairs, 1996.
⁶ RAND Corporation. Rethinking Conventional Deterrence in Europe, 2023.
⁷ “NATO Allies Suspend Participation in CFE Treaty”, Arms Control, December 2023.
⁸ Stabilizing Europe’s Security Architecture after the Russo-Ukraine War, GGI, 2022-2023.
⁹ NATO and Conventional Arms Control in the Context of the Russian War on Ukraine, NATO Association of Canada, 2022-2024.
¹⁰ European Defence Agency (EDA), Military Capacities Report 2024.
¹¹ The Two-Peer Nuclear Challenge for NATO and European Security, The Loop, 2025.
¹² European Left, Militarism: The Greatest Threat to Security Policy Today, 2025.
¹³ NATO Handbook. Brussels: NATO Office of Information and Press, 1998.
¹⁴ Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE). Vienna Documents 1990, 1992, 1994.
¹⁵ Komiteti Koordinues i Verifikimit, NATO.
¹⁶ Analiza e ndikimit të çarmatimit në sigurinë evropiane, raport i institucioneve të mbrojtjes europiane, 2024.
¹⁷ The Effects of NATO and EU Enlargement, Austrian Ministry of Defence, 2009.
¹⁸ Treaty on Conventional Armed Forces in Europe (CFE), NTI, 2025.
¹⁹ Salvaging the Conventional Armed Forces in Europe Treaty Regime, Brookings, 2016.
²⁰ The Suspension of the Treaty on Conventional Armed Forces in Europe (CFE), SETAV, 2024.Literatura e ShfrytëzuarNATO. The Alliance’s Comparative Concept for Arms Control and Disarmament. Brussels, 1989.Treaty on Conventional Armed Forces in Europe (CFE), Paris, 1990.Open Skies Treaty, Helsinki, 1992.Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE). Vienna Documents 1990, 1992, 1994.Roberts, A. Arms Control and Stability in Europe after the Cold War. International Affairs, 1996.RAND Corporation. Rethinking Conventional Deterrence in Europe. Washington D.C., 2023.“NATO Allies Suspend Participation in CFE Treaty”, Arms Control, December 2023.Stabilizing Europe’s Security Architecture after the Russo-Ukraine War, Global Governance Institute, 2022-2023.NATO and Conventional Arms Control in the Context of the Russian War on Ukraine, NATO Association of Canada, 2022-2024.European Defence Agency (EDA). Military Capacities Report 2024.The Two-Peer Nuclear Challenge for NATO and European Security, The Loop, 2025.European Left. Militarism: The Greatest Threat to Security Policy Today, March 2025.NATO Handbook. Brussels: NATO Office of Information and Press, 1998.Austrian Ministry of Defence. The Effects of NATO and EU Enlargement, 2009.Brookings Institution. Salvaging the Conventional Armed Forces in Europe Treaty Regime, 2016.SETAV. The Suspension of the Treaty on Conventional Armed Forces in Europe, 2024.Ky artikull përmban analizë të plotë dhe fusnota adekuate sipas udhëzimeve dhe është i strukturuar për publikim akademik në gjuhën shqipe.